ლაზური მასალა ლორენცო ერვასის მრავალენოვან ლექსიკონში (1787 წ.)
შესავალი
ლორენცო ერვასის¹ 1787 წელს გამოცემულ წიგნში - “მრავალენოვანი ლექსიკონი კლასიკური ენების უმრავლესობისთვის, შესავალზე ღრმა წიაღსვლით”² - აღმოჩნდა ლაზურის უნიკალური მასალა³. მოყვანილია დაახლოებით 130 სიტყვა (მ.შ. ზმნის უღლების მაგალითებიც). დასტურდება აგრეთვე ქართული ფორმებიც, რომლებიც ლაზურთანაა შედარებული.
ეს არის დღეისთვის ცნობილ ყველა ჩანაწერზე ძველი ნიმუში ლაზური მეტყველებისა⁴. მკითხველს ვთავაზობ იტალიური ტექსტის თარგმანსა და ლაზურ-ქართული ფორმების რესტავრაციას.
ერვასი ცდილობს ლაზურის გენეტიკურ კლასიფიკაციას. თავდაპირველად მას ჰგონებია, რომ ლაზური თურქულ-ყალმუხური ენაა. უფრო ჩაღრმავების შემდეგ გაურკვევია, რომ ძალიან ახლოსაა ქართულთან და ლაზების ქართულ წარმოშობაზეც კი გამოთქვამს ვარაუდს. თუმცა თვლის, რომ ნათესაობის დასამტკიცებლად ჯერ არა აქვს საკმარისი საბუთი.
ლაზურიდან გამოკრებილ სიტყვებს ჯერ თურქულ, ყალმუხურ და იაპონურ ფორმებთან ადარებს, ხოლო მერე ქართულთან, ჩინურთან, ტიბეტურთან, უნგრულთან და სხვ.
სიტყვები, ბუნებრივია, დამახინჯებულად აქვს ჩაწერილი და, სამწუხაროდ, ერთიან ტრანსკრიპციასაც არ იყენებს, რაც უფრო იმაზე უნდა მიუთითებდეს, რომ მასალა სხვადასხვა წყაროდან არის შეკრებილი. ასევე, ლაზურის მისეული დიალექტური დაყოფაც შეუსაბამო და წინააღმდეგობრივია. ავტორი გამოჰყოფს ორ დიალექტს: პირველს, ე.წ. ქემერულ-გონიურს (რომელზეც მისი აზრით ქემერსა და გონიოს შორის საუბრობენ) და მეორეს, ხოფურს (რომელზეც მისი თქმით ხოფაში საუბრობენ). როგორც ჩანს, ლაზეთის გეოგრაფიაზე ბუნდოვანი წარმოდგენა აქვს, ვინაიდან ქემერსა და გონიოს შორის მდებარე ხოფა ამ მონაკვეთის დასავლეთით და ტრაპიზონის მახლობლად ჰგონია. საინტერესოა, რომ ეს მონაკვეთი არის ლაზეთში ლაზურის დღევანდელი გავრცელების არე და მოიცავს სამივე ლაზურ დიალექტს (ათინურ-არტაშენულს, ვიწურ-არქაბულსა და ხოფურ-ჩხალურს).
საყურადღებოა ნაშრომში დადასტურებული ქართული ფორმებიც. როგორც ჩანს, მთქმელი რომელიმე სამხრეთ-დასავლურ ქართულ დიალექტზე მეტყველი უნდა ყოფილიყო.
მიუხედავად რიგი უზუსტობებისა, წყარო უაღრესად მნიშვნელოვანია ლაზურის ისტორიის შესასწავლად.
ტექსტი
ლეზგური ენა (Lingua Lesga), რომელსაც ასევე ეწოდება
ლაზური (Laza⁵), ან ლასური (Lassa)
68. ენათა No 248 კატალოგში ნათქვამია, რომ ლეზგების (რომლებიც, როგორც სპარსეთის ქვეშევრდომთა დიდი ნაწილი, სავარაუდოდ იბერიის (Iberia), ანუ საქართველოს (Giorgia) მეზობელი ლაზების (Lazj) კოლონია იყვნენ), ენა თურქულ-ყალმუხური ენაა. როდესაც ამ მოსაზრებას ვწერდი, მე ვიზიარებდი ყველაზე კეთილგონიერ და თანამედროვე მოგზაურთა შეხედულებებს, მაგრამ, იმავდროულად, არ მომცემია საშუალება, რომ ხელი მიმწვდენოდა ლეზგურ სიტყვებზე. ამის არც იმედი მქონია, რადგან ლეზგები აზიის შუაგულში ცხოვრობენ და ამ მცირე ხალხს არც ისე ხშირად სწვევიან მოვაჭრე ერები. პატივცემული პრინცის ჯოვანი პოტოკისგან⁶ მივიღე ლეზგური სიტყვები, რომლებიც ქვემოთ მომყავს; მისი უდიდებულესობა კონსტანტინოპოლში თავისი ცხოვრებისას გულდასმით ეძია გარკვეულ ცნობებს ლეზგურ ენაზე და ვინაიდან ვერ მოიპოვა, თხოვნით მიმართა ექსიეზუიტ პატივცემულ აბატ ტოდერინის⁷ (რომელიც დიდი ხანია ეწევა სამეცნიერო კვლევას), რომ სჭირდებოდა რამდენიმე ლეზგური სიტყვა აი ამ ტომში გამოსაქვეყნებლად, რომლებიც ზემოხსენებულმა პრინცმა მათი მიღებისთანავე მე გამომიგზავნა, რათა სხვა ენების სიტყვებთან შემედარებინა და მიმომეხილა ლაზგური ენის ბუნება.
69. განვიხილავ ორ დიალექტს. ერთი, რომელსაც ვუწოდებ ქემერულს (Kiemer) და გონიურს (Goine), უფრო ჰგავს ქართულს, ანუ იბერიულს (Giorgiano, od Ibero), ვიდრე მეორე, რომელსაც ვუწოდებ ხოფურს (Hope), ან კრაინძულს (Crainza). პირველ დიალექტზე საუბრობენ ქემერიდან გონიომდე და მეორეზე - კრაინძაში, თურქების მიერ Hope-დ წოდებულზე, რომელიც ტრაბიზონდის მახლობლადაა. ლეზგები, რომლებსაც პლინიუსი უწოდებს ლაზებს (Lazj), პტოლემეოსი ლაზებს (Lasi) კოლხიდის მეზობლები იყვნენ (იგივეს ამბობს პლინიუსი). პროკოპი⁸ ვრცლად ეხება ლაზებს, რომლებსაც იმპერატორმა იუსტინიანემ გაუგზავნა ჰუნების და სხვა ტომების არმია მათი მეფის, ჯორჯენის (Giorgene) დასახმარებლად. აგათია ამბობს⁹ “ის, რომ ლაზებს ერქვათ კოლხები (Colchi), ყოველ ეჭვსგარეშეა. ასევე, ამბობენ, რომ კოლხები იყვნენ სეზოსტრისის მიერ დატოვებული ეგვიპტელების კოლონია. ამასვე ამბობენ დიოდოროს სიკულუსი და სხვა მწერლები. ეს ლაზები, ანუ კოლხები, თუ ეგვიპტელები დღესდღეობით გახშირებულ ომებში არიან გართული. ლაზები გადაქცეულან ძლიერ, განვითარებულ და ზღვაზე მოვაჭრე ხალხად.”
70. იბერების (რომლებიც უფრო განვითარებული და ძლიერები იყვნენ) მეზობელი ლეზგები, როგორც ჩანს იბერებისგან განსხვავებულ ენას იყენებენ, მაგრამ ბევრი სიტყვა უსესხებიათ: ამიტომაც ქართული სიტყვების სიუხვე ლაზურში ჯერ კიდევ არ ამტკიცებს იბერიულის და ლეზგურის თავდაპირველ ნათესაობას. მაგრამ თუკი არსებობს რაიმე სიცხადე იბერიულის გრამატიკულ სტრუქტურასთან ნათესაობის, ეს შეეხება ლეზგურის პირველ დიალექტს. მეორე დიალექტის სინტაქსი ძალიან განსხვავდება იბერიულისგან; თუკი ვიგულისხმებთ, რომ ლეზგურის მეორე დიალექტი ინარჩუნებს ლეზგურის საწყის ბუნებას, უნდა დავასკვნათ, რომ ლეზგური ენა არაა იბერიულის დიალექტი. არა იმიტომ, რომ აზარტი მაქვს ვამტკიცო, თითქოს ლეზგური თურქულ-ყალმუხური დიალექტია (როგორც ენათა კატალოგის ციტატაში ითქვა). თქვენ იხილავთ თურქულ და ყალმუხურ სიტყვებს; თუმცა ჯერ იმდენი არ არის გამოვლენილი, რომ შეიძლებოდეს ლეზგურს თურქულ-ყალმუხური დიალექტი ეწოდოს. იგივე წარმატებით მოიპოვება სხვა ენების სიტყვები, რომლებიც ლეზგურში ომების თუ სხვადასხვა ამბების შედეგად შევიდა, იქნება ეს იბერიასთან ურთიერთობა, ლაციოსთან (Lazio), თუ ევროპულ საჯარისო ნაწილებთან, რომლებიც გაუგზავნიათ ამ ქვეყნების დასაცავად სპარსელების შეჭრისგან.
71. აქაა თურქულის, ყალმუხურის და იაპონურის მსგავსი რამდენიმე ლეზგური სიტყვა.
| ლეზგურის 1-ლი დიალექტი | თურქული | |
| შარვალი | scalvan | scalvan |
| თმა | toma | tui |
| ქალი | okurza | koint |
| ღუმელი, ფურნე | furun | furün |
| ტყე | daghi | dägh |
| ღრუბელი | pula | bulut |
| მზე | giara | gyunes |
| ჩიტი | κinczi | kus |
მეორე დიალექტში ქალი არის “ქალე”, ხოლო ღრუბელი “ბულუთ”.
| ლეზგურის 1-ლი დიალექტი | ყალმუხური | |
| დანა | kami | kutuga |
| ქალი | okurza | katuc |
| წიგნი | supara | sudur |
| თავი | ti | tologi |
იაპონურად დანის (kogotana) და ღუმელის (furò) სახელები შესაბამისი ლეზგური სიტყვების მსგავსია. იაპონურად tzuki და usocu აღნიშნავს მთვარესა და ფეხს, რომლებიც ლეზგურის პირველ დიალექტზე არის tuta და uuski. ზემოხსენებულ დიალექტზე pichi და dascuri ნიშნავს პირსა და ცეცხლს, რომლებიც იაპონურად ითქმის, როგორც cuchí და cuayen.
72. ზემოხსენებულ პირველ დიალექტში
| ძაღლი | ითქმის laki, იბერიულად, ანუ ქართულად lekui, ჩინურად და ხატაურად keu, ტიბეტურად kij, თურქულად kiopek, ასევე სხვა ენებში, რომლებიც აღნიშნულია ენათა წარმოშობის შესახებ ტომის 150-ე შენიშვნაში. |
| თავი | ითქმის ti, მარტივი სიტყვა, რომელიც, ალბათ, არის ძირი სხვა ენებში თავის აღმნიშვნელი შემდეგი სიტყვებისა: thavi ქართულად, tala მალაბარულად, tete ფრანგულად, toi, tus, taide ირლანდიურად და testa იტალიურად. ასევე არის ძირი თმის აღმნიშვნელი სახელებისა, როგორებიცაა toma ლეზგური, tut თურქული, trix სამწერლობო ბერძნული, tricha ხალხური ბერძნული და treccia იტალიური; აქვეა ესპანური სიტყვა trenza და ფრანგული tresse, რომლებიც ასევე თმების აღსანიშნავად გამოიყენება. ამათ ქართულად ქვია zanzami, იტალიური zazzera-სა და ლათინური casaries-ს მონათესავე სიტყვა, რომლებიც აღნიშნავენ ქოჩორს, თმის ბღუჯას. |
| ჯუბა¹º | ითქმის zubina: და თბილი მოსასხამი¹¹ ქართულად ითქმის ghaba. როგორც ჩანს, giubbone, gabbano, zubina და ghaba მონათესავე სიტყვებია |
| ენა | ითქმის nena, ქართულად ena, უნგრულად nyelo, კოპტურად asni (65). |
| ხელი | ითქმის ke, მეორე დიალექტზე cheb : ქართულად kiri, ბერძნულად cheir, უნგრულად kòz , იაპონურად kiet, და ერსულად¹² coit. ke ანუ ki ძირზე ხელის აღმნიშვნელ სახელებში, საუბარია “ხალხთა არითმეტიკის” No-187-ში. |
| ულვაში | ითქმის mustaki ბერძნული mystax-იდან (ტუჩი, და წვერი): აქვე შედის muso, mostaccio და ა.შ. kasro წვერი კოპტურად. |
| ხომალდი | ითქმის caravi ბერძნული karabion-იდან (გემი), ენათესავება კოპტურ сhelmebi-ს (177) I-2. |
მსგავსება, რაც ამ ორიოდე სიტყვიდან ჩანს ლეზგურსა და სხვა ენებს შორის, მხოლოდ სავაჭრო, საომარი ურთიერთობის და მსგავსი მოვლენების დამსახურებაა. ლეზგურ და კოპტურ, ანუ ეგვიპტურ ენებს შორის არანაირი ნათესაობა არ ჩანს. ამიტომ ლეზგები არ უნდა განიხილებოდნენ, როგორც ეგვიპტური წარმოშობის. სამაგიეროდ შეიძლება საუბარი ქართულ წარმოშობაზე, ვინაიდან მრავალი სიტყვა ქართულს შეესატყვისება. ასევე, ლეზგურის პირველი დიალექტის სინტაქსი საკმაოდ შეესაბამება ქართულს. აი, ორივე ლეზგური დიალექტის ყველა სიტყვა, რაც გამაჩნდა, ქართულ შესატყვისებთან შედარებული.
73.
| ლეზგურის 1-ლი დიალექტი, ანუ ქემერული ენა | ლეზგურის მე-2 დიალექტი, ანუ ხოფური ენა | იბერიული, ანუ ქართული ენა | |
| წყალი | zari | zakali | skale |
| ხე | tohomo | ce | |
| სული | schuri | suli | |
| თეთრი | kczè | tetri. bale. | |
| პირი | pichi | bache | |
| პერანგი | porcha | peranghi | |
| სანთელი | nucla | iantheli | |
| თავი | ti | ti | thavi |
| სახლი | okori | sachieri | |
| საჭურისი | schironi | desaciurebuli | |
| ცხენი | ceκeni | ckneni | zchemi, hipo |
| ცა | za | ca | za |
| დანა | κami | κomi | |
| კბილი | kibri | gbill | |
| ღმერთი | Gormoti | Ormoti | Gmerti, Meothi |
| ქალი | oκurza | kale | dêda. |
| რკინა | erkina | rchina | |
| ყველი | tvvali | kueli | |
| ასული | bozope. Basomata | pozo | assuli |
| ძე | beré | sciuili | |
| ცეცხლი | dascuri | tackuri | alchi |
| რძე | gialoga | bzá | rzé |
| ხელი | κе | cheb | kiri |
| ზღვა | zuga | mtá | |
| შავი | ucza | sciau | |
| ღრუბელი | bulut | pula | rubeli |
| თვალი | toli | toli | tuali |
| პური | kiudi | diari, cobali | puri |
| მსხალი | zukuli | czkuli | shall |
| თევზი | cecomi | czhomi | theuzi |
| ფეხი | uusκi | kuczche | nacutali |
| ვაშლი | czkuri | vaskli | |
| მარილი | guimu | damari | |
| გზა | iza | polozi | |
| ვარსკვლავი | muruκi | vasκulauini | |
| ღვინო | ghini | vino | |
| მიწა | leta | tropac. lete | miza, ghalaghi |
| კაცი | goz | amkocz | katsi, aniri |
74. პირის მარტივი ნაცვალსახელები
| ლეზგურის I დიალექტი, ანუ ქემერული ენა | ლეზგურის II დიალექტი, ანუ ხოფური ენა | იბერიული, ანუ ქართული ენა | |
| მე | ma | ma | me |
| შენ | si | si | scen |
| ის | stim | eja | aman-iman |
| ჩვენ | irima | czκu | ciuen |
| თქვენ | irisi | zvva | thkuen |
| ისინი | irihim | etepe | chini, imas, imat |
75. ლეზგურის პირველი დიალექტის ზმნები
| ყვარება | oropu |
| წასვლა | viczalare |
| ძილი | vingirare |
| ჭამა | scomare |
| სიცილი | zizare |
| წერა | ougiaru |
| მოსვლა | meftaru |
76. ლეზგურის მეორე დიალექტის ზმნები
| ლეზგურის მე-2 დიალექტი | ქართული ენა | |
| წასვლა | igrali | zaùal |
| კოცნა | gogahvvari | vakozeb |
| სმა | susi | sakmedi |
| საჭმლის მზადება | dzari | |
| ძილი | bendurari | daazeb |
| რეცხვა | nabkvvari | dauban |
| მოსვლა | bikitchari | vikitκan |
| წერა | czarari | dauzer |
| ჭრა | mebkatari | mogra |
77. უღლება
| ლეზგურის 1-ლი დიალექტი | ქართული ენა | |
| აწმყო, მყოფადი | ||
| მე მოვდივარ, ან მოვალ | ma meftari | me moual |
| შენ მოდიხარ, მოხვალ | si moctari | scen mochhual |
| ის მოდის, მოვა | stim moctasera | iman moua |
| ჩვენ მოვდივართ, მოვალთ | irima mefratetem | ciuen moualth |
| თქვენ მოდიხართ, მოხვალთ | irisi muctaterem | thcκuen mochhualth |
| ისინი მოდიან, მოვლენ | irihim muctaserem | imath mouliani |
| ნამყო | ||
| მე მოვედი | ma comofti | me mouelo |
| შენ მოხვედი | si comohti | scen mochhuel |
| ის მოვიდა | stim comohto | iman mouida |
| ჩვენ მოვედით | irima komoftik | ciuen mouedith |
| თქვენ მოხვედით | irisi komohtit | thckuen mochhuedith |
| ისინი მოვიდნენ | irihim komohto | imath mouidoden |
| ბრძანებითი | ||
| მოდი | mocti | scen modi |
| მოვიდეს | moctas | iman mouides |
| მოდით | iri moctit | thckuen mouideth |
| მოვიდენ | irim moctan | imath mouiden |
78.
| მე ვწერ, ან დავწერ | ma giarari | me dauzer |
| მე დავწერე | dumghiari | me dauzalth |
| დაწერე! | giari | daudi |
მე მიყვარხარ, მეყვარები - ma oropi; მე შემიყვარდა - dumaoropi; გიყვარს -oropi.
როგორც ჩანს, ლეზგურის პირველი დიალექტი ძლიერ ჰგავს ქართულს სინტაქსით. ასე არ არის ლეზგურის მეორე დიალექტის შემთხვევაში, როგორც შემდეგი მაგალითები ამტკიცებს.
79.
| ლეზგურის მე-2 დიალექტი | ქართული ენა | |
| მიყვარს | porom | me mikuars |
| გიყვარს | poromi | scen ghikuars |
| უყვარს | poromei | iman ukuarths imas ukuars |
| გვიყვარს | porompt | ciuen kuikuars |
| გიყვართ | porompti | thcκuen ukuars |
| უყვართ | poromani | chini kuaroben |
| მოვალ | bidare | me moual |
| არ მოვალ | vvar-bulu | me ar-moual |
80. როგორც ჩანს, ლეზგურის მეორე დიალექტი სინტაქსით განსხვავდება პირველი დიალექტისგანაც და ქართულისგანაც. ხოლო თუკი ძველი ლეზგური ენა შემონახულია მეორე დიალექტში, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ლეზგური ენა ქართულისგან განსხვავებულია, რომლისგანაც ბევრი სიტყვა უსესხებია, ვინაიდან ქართველებს გააჩნდათ უფრო ძლიერი და განვითარებული სახელმწიფო, ვიდრე მათ მეზობელ ლეზგებს, რომლებთანაც სავაჭრო ურთიერთობა არ ჰქონიათ.
ლეზგები იყენებენ ქართველების მსგავს რიცხვით სახელებს, რომლებსაც სხვა გამორჩენილ საკითხებთან ერთად “ხალხთა არითმეტიკის” დანართში შევიტან.
ტაბულები აღდგენილი ლაზური და ქართული ფორმებით
| ტექსტ. მნიშვნ. | ლაზური-1 | |
| ტექსტ. | აღდგ. | |
| შარვალი | scalvan | შალვარი |
| თმა | toma | თომა |
| ქალი | okurza | ოხორძა |
| ღუმელი, ფურნე | furun | ჶურუნი |
| ტყე | daghi | დაღი |
| ღრუბელი | pula | პულა |
| მზე | giara | მჟორა |
| ჩიტი | κinczi | კინჩი |
ტაბულა 2
| ტექსტ. მნიშვნ. | ლაზური-1 | |
| ტექსტ. | აღდგ. | |
| დანა | kami | ხამი |
| ქალი | okurza | ოხორძა |
| წიგნი | supara | სუფარა |
| თავი | ti | თი |
ტაბულა 3
| ტექსტ. მნიშვნ. | ლაზური-1 | ქართული | ||
| ტექსტ. | აღდგ. | ტექსტ. | აღდგ. | |
| ძაღლი | laki | ლაკი | lekui | ლეკუი |
| თავი | ti | თი | thavi | თავი |
| თმა | toma | თომა | ||
| ქოჩორი | zanzami | წამწამი¹³ | ||
| ჯუბა | zubina | ძუბინა | ghaba | კაბა |
| ენა | nena | ნენა | ena | ენა |
| ხელი | ke (I დიალ.) cheb (II დიალ.) | ხე ხეფე¹⁵ | kiri | კირი (?)¹⁴ |
| ულვაში | mustaki | მუსტაკი | ||
| ხომალდი | caravi | კარავი | ||
ტაბულა 4
| ტექსტ. მნიშვნ. | ლაზური-1 (ქემერული) | ლაზური-2 (ხოფური) | იბერიული (ქართული) | |||
| ტექსტ. | აღდგ. | ტექსტ. | აღდგ. | ტექსტ. | აღდგ. | |
| წყალი | zari | წარი | zakali | წკარი | Skale | წყალი |
| ხე | tohomo | თხომუ¹⁶ | ce | ხე | ||
| სული | schuri | შური | suli | სული | ||
| თეთრი | kczè | ხჩე | Tetri | თეთრი | ||
| პირი | pichi | პიჯი | bache | ბაგე | ||
| პერანგი | porcha | ფორჩა | peranghi | პერანგი | ||
| სანთელი | nucla | iantheli | სანთელი | |||
| თავი | ti | თი | ti | თი | Thavi | თავი |
| სახლი | okori | ოხორი | sachieri | სახიერი¹⁷ | ||
| საჭურისი | schironi | ჭკირონი | desaciurebuli | დასაჭურ{ის}ებული | ||
| ცხენი | ceκeni | ცხენი | ckneni | ცხენი | Zchemi | ცხენი |
| ცა | za | ცა | ca | ცა | za | ცა |
| დანა | κami | ხამი | κomi | ხამი | ||
| კბილი | kibri | კიბრი | gbill | კბილი | ||
| ღმერთი | Gormoti | ღორმოთი | Ormoti | ღორმოთი | Gmerti, Meothi | ღმერთი, მეოტი(?)¹⁸ |
| ქალი | oκurza | ოხორძა | kale | ქალე | dêda | დედა¹⁹ |
| რკინა | erkina | ერკინა | rchina | რკინა | ||
| ყველი | tvvali | ყვალი | kueli | ყუელი | ||
| ასული | bozope. Basomata | ბოზოფე²º ბოზომოთა | pozo | ბოზო | assuli | ასული |
| ძე | beré | ბერე | sciuili | შუილი | ||
| ცეცხლი | dascuri | დაჩხური | tackuri | დაჩხური | alchi | გაურკვ. |
| რძე | gialoga | მჟალვა | Bzá | ბჟა | rzé | რძე |
| ხელი | κе | ხე | cheb | ხეფე | kiri | გაურკვ. |
| ზღვა | zuga | ზუღა | mtá | მთა(?)²¹ | ||
| შავი | ucza | უჩა | sciau | შაუი | ||
| ღრუბელი | bulut | ბულუთ | pula | პულა | Rubeli | ღრუბელი |
| თვალი | toli | თოლი | Toli | თოლი | tuali | თუალი |
| პური | kiudi | ჭკუდი²² | diari, cobali | დიარი (!) ქობალი (!)²³ | Puri | პური |
| მსხალი | zukuli | ცხული | czkuli | ცხული | Shall | სხალი |
| თევზი | cecomi | ჩხომი | czhomi | ჩხომი | theuzi | თეუზი |
| ფეხი | uusκi | კუჩხი | kuczche | კუჩხე | nacutali | ნაკუთალი (?) |
| ვაშლი | czkuri | უშქური | vaskli | ვაშლი | ||
| მარილი | guimu | ჯიმუ | damari | ძმარი (?) | ||
| გზა | iza | გზა | polozi | ფოლოცი²⁴ | ||
| ვარსკვლავი | muruκi | მურუცხი | vasκulauini | ვარსკულაუნი | ||
| ღვინო | ghini | ღინი | vino | ღვინო | ||
| მიწა | leta | ლეტა | tropac, lete | თროფაკ²⁵ ლეტა | miza, ghalaghi | მიწა, ქალაქი |
| კაცი | goz | კოჩ-²⁶ | amkocz | ამ კოჩ-²⁷ | Katsi | კაცი |
ტაბულა 5
| ტექსტ. მნიშვნ. | ლაზური-1 (ქემერული) | ლაზური-2 (ხოფური) | იბერიული (ქართული) | |||
| ტექსტ. | აღდგ. | ტექსტ. | აღდგ. | ტექსტ. | აღდგ. | |
| მე | ma | მა | Ma | მა | Me | მე |
| შენ | si | სი | Si | სი | Scen | შენ |
| ის | stim²⁸ | ჰიმ | Eja | ეჲა | Aman-iman | ამან-იმან |
| ჩვენ | irima²⁹ | ირი+მა | czκu | ჩქუ | Ciuen | ჩუენ |
| თქვენ | irisi | ირი+სი | zvva | თქვა | Thkuen | თქუენ |
| ისინი | irihim | ირი+ჰიმ | etepe | ეთეფე | chini³º, imas, imat | ისინი, იმას, იმათ |
ტაბულა 6
| ტექსტ. მნიშვნ. | ლაზური-1 | |
| ტექსტ. | აღდგ. | |
| ყვარება | oropu | ოროფუ |
| წასვლა | viczalare | ვიგზალარე |
| ძილი | vingirare | ვინჯირარე |
| ჭამა | scomare | შკომარე (თუ ჭკომარე?) |
| სიცილი | zizare | ძიცარე |
| წერა | ougiaru | ოჭარუ |
| მოსვლა | meftaru | მეჶთარე |
ტაბულა 7
| ტექსტ. მნიშვნ. | ლაზური-1 | ქართული | ||
| ტექსტ. | აღდგ. | ტექსტ. | აღდგ. | |
| წასვლა | igrali | იგზალი | zaùal | წავალ |
| კოცნა | gogahvvari | გოგაყვარე? | vakozeb | ვაკოცებ |
| სმა | susi | შუს | sakmedi | სასმელი |
| საჭმლის მზადება | dzari³¹ | ბზარე | ||
| ძილი | bendurari | ბინჯირარე | daazeb | დააძინებ |
| რეცხვა | nabkvvari | ნაბხვარე | dauban | დავბან |
| მოსვლა | bikitchari | ბიკითხარე | vikitκan | ვიკითხავ |
| წერა | czarari | ჭარარე | dauzer | დავწერ |
| ჭრა | mebkatari | მებკვათარე | mogra | მოჭრა |
ტაბულა 8
| ტექსტ. მნიშვნ. | ლაზური-1 | ქართული | ||
| ტექსტ. | აღდგ. | ტექსტ. | აღდგ. | |
| აწმყო, მყოფადი | ||||
| მე მოვდივარ, ან მოვალ | ma meftari | მა მეჶთარე | me moual | მე მოუალ |
| შენ მოდიხარ, მოხვალ | si moctari | სი მოხთარე | scen mochhual | შენ მოხუალ |
| ის მოდის, მოვა | stim moctasera | ჰიმ მოხთასერე | iman moua | ის მოუა |
| ჩვენ მოვდივართ, მოვალთ | irima mefratetem | {ირიმა} მეჶთათერენ | ciuen moualth | ჩუენ მოუალთ |
| თქვენ მოდიხართ, მოხვალთ | irisi muctaterem | {ირისი} მოხთათერენ | thcκuen mochhualth | თქუენ მოხუალთ |
| ისინი მოდიან, მოვლენ | irihim muctaserem | {ირიჰიმ} მოხთასერენ | imath mouliani | იმათ მოულიან |
| ნამყო | ||||
| მე მოვედი | ma comofti | მა ქომოჶთი | me mouelo | მე მოუელ |
| შენ მოხვედი | si comohti | სი ქომოხთი | scen mochhuel | შენ მოხუელ |
| ის მოვიდა | stim comohto | ჰიმ ქომოხთუ | iman mouida | იმან მოუიდა |
| ჩვენ მოვედით | irima komoftik | {ირიმა} ქომოჶთით | ciuen mouedith | ჩუენ მოუედით |
| თქვენ მოხვედით | irisi komohtit | {ირისი} ქომოხთით | thckuen mochhuedith | თქუენ მოხუედით |
| ისინი მოვიდნენ | irihim komohto | {ირიჰიმ} ქომოხთუ | imath mouidoden | იმათ მოუიდნენ |
| ბრძანებითი | ||||
| მოდი | mocti | მოხთი | scen modi | შენ მოდი |
| მოვიდეს | moctas | მოხთას | iman mouides | იმან მოუიდეს |
| მოდით | iri moctit | ირი მოხთით | thckuen mouideth | თქუენ მოხუიდეთ |
| მოვიდენ | irim moctan | ირი მოხთან | imath mouiden | იმათ მოუიდენ |
ტაბულა 9
| ტექსტ. მნიშვნ. | ლაზური-1 | ქართული | ||
| ტექსტ. | აღდგ. | ტექსტ. | აღდგ. | |
| მე ვწერ, ან დავწერ | ma giarari | მა პჭარარე | me dauzer | მე დაუწერ |
| მე დავწერე | dumghiari | დუმჭარი | me dauzalth | მე დაუწერე |
| დაწერე! | giari | ჭარი | Daudi | დაუდე (?) |
ტაბულა 10
| ტექსტ. მნიშვნ. | ლაზური-2 | ქართული | ||
| ტექსტ. | აღდგ. | ტექსტ. | აღდგ. | |
| მიყვარს | porom | პორომ | me mikuars | მე მიყუარს |
| გიყვარს | poromi | პორომი | scen ghikuars | შენ გიყუარს |
| უყვარს | poromei | პორომსი | iman ukuarths imas ukuars | იმათ უყუარსთ იმას უყუარს |
| გვიყვარს | porompt | პორომთ | ciuen kuikuars | ჩუენ გუიყუარს |
| გიყვართ | porompti | პორომთი | thcκuen ukuars | თქუენ უყუარს (?) |
| უყვართ | poromani | პორომანი | chini kuaroben | ისინი ყუარობენ |
| მოვალ | bidare | ბიდარე | me moual | მე მოუალ |
| არ მოვალ | vvar-bulu | ვარ ბულუ | me ar-moual | მე არ მოუალ |
--------------------------------------
შენიშვნები:
[1] ლორენცო ერვას ი პანდურო (Lorenzo Hervás y Panduro) - 1 მაისი, 1735 წ. (ორკახო) -24 აგვისტო 1809 წ. (რომი). ესპანელი იეზუიტი და ფილოლოგი.
[2] Hervás, Lorenzo (1787) “Vocabolario poligloto con prolegomeni sopra piu' di cl. lingue: dove sono delle scoperte nuove, ed utili all'antica storia dell'uman genere, ed alla cognizione del meccanismo delle parole”. გამოქვეყნებული გრეგორიო ბიასინის მიერ.
[3] გვ. 65-71
[4] ევლია ჩელების “მოგზაურობათა წიგნში” მოყვანილი ოთხბწკარიანი ლექსი, რომელსაც ლაზურად მიიჩნევს, აღმოჩნდა პონტოურის ტრაპიზონული დიალექტის ნიმუში. იხ. Gippert, Jost (1992) “The Caucasian language material in Evliya Çelebi’s Travel Book. A revision”. München
[5] იტალიური იკითხვისია ლაც/ლაძ, მაგრამ ლაზის აღმნიშვნელი Laz-ის ადგილას თარგმანში ყველგან ლაზ-ს გამოვიყენებთ.
[6] Principe Giovanni Potocki
[7] Exgesuita Sig. Ab. Todetini
[8] პროკოპი - სპარსული ომები, წიგნ. 1 (ერვასის შენიშვნა)
[9] აგათია - გოთებთან ომი, წიგნ. 2, 3 (ერვასის შენიშვნა)
[10] ორიგ. giubbene
[11] ორიგ. gabbano
[12] ორიგ. Erse
[13] შეცდომით განმარტავს, როგორც ქოჩორს
[14] ხეფე (ლაზ.) - ხელები. მხოლობითის ადგილას მრავლობითია გამოყენებული და შეცდომიდ ცალკე ძირად მიჩნეული
[15] ძნელი სათქმელია “ხელის” დამახინჯებული ჩაწერაა ეს, თუ უადგილოდ გამოყენებული სიტყვა
[16] შეცდომით თხომუ (თხმელა) ხის ზოგად სახელადა აქვს მიჩნეული
[17] “სახიერი” შეცდომით, “სახლის” მაგივრად.
[18] “მეოტი” უადგილოდ
[19] ძველქართული მნიშვნელობით დასტურდება
[20] ბოზოფე (ლაზ.) - გოგოები. კვლავაც მრავლობითია მხოლობითის ადგილას შეცდომით
[21] მთა შეცდომით ზღვის ადგილას
[22] მჭადი. შეცდომით პურის სახელადა მიუჩნევია
[23] ორივე სახელი უაღრესად საინტერესოა. ორივე ფორმა ადასტურებს მათი თანამედროვე შესატყვისების ისტორიულ ჟღერადობას და ფონეტიკურად ემთხვევა მეგრულს.
ძვ. ლაზ. “დიარი” → ახ. ლაზ. “გჲარი” (პური). იგივე ფუძისაა მეგრ. დიარა (ლხინი, ჭამა-სმა), დიარაფა (ჭმევა, დაპურება); სვან. დიარ (პური).
ძვ. ლაზ. ”ქობალი” → ახ. ლაზ. “ქოვალი” (პური). შდრ. მეგრ. ქობალი (პური) და ქართ. ხორბალი (პურის მარცვალი)
[24] ძვ. ქართ. ფოლორცი - ქუჩა. სულხან-საბა განმარტავს როგორც შუკას (იხ. სულხან-საბა ორბელიანი (1949) - სიტყვის კონა ქართული, რომელ არს ლექსიკონი. თბილისი. გვ. 360)
[25] თურქ. toprak
[26] კოჩი (ლაზ.) “კაცი”. ძნელი სათქმელია წყაროში ფუძეა მოყვანილი სახელობითი ბრუნვის ნიშნის გარეშე, თუ მიცემითი ბრუნვის ფორმა “კოჩ-ს” იქნა სახელობითად აღქმული. თანამედროვე ლაზურში სახელობითი ბრუნვის ნიშანი მხოლობით რიცხვში შეზრდილია ფუძესთან და მიცემით ბრუნვაში გვაქვს “კოჩი-ს”.
[27] ჩვენებითი ნაცვალსახელი “ამ” (ლაზ. “ეს, ამ”) ფუძის ნაწილად მიუჩნევია. სახელი აქაც სახელობითი ბრუნვის ნიშნის გარეშეა. აქაც მიცემითი ბრუნვის ფორმა შეიძლება გვქონდეს - “ამ კოჩ-ს” (ისტ. ლაზ. “ამ კაც-ს”)
[28] stim გადამწერის შეცდომის შედეგი უნდა იყოს. სავარ. him (ათ.-არტშ. “ჰიმ” - ის) ამოკითხული იქნა, როგორც stim. ერვასი სტაბილურად ამ ფორმას იყენებს.
[29] ეს, ჩემი აზრით, ჩამწერის მიერ საველე მასალის მცდარ ინტერპრეტაციას უნდა მიეწეროს. სამივე პირის მრავლობითი ნაცვალსახელი (ჩვენ, თქვენ, ისინი) ერთი წესით არის აგებული: ირი (ყველა) + მხ. რიცხვის შესაბამისი პირის ნაცვალსახელი. ირი+მა=ყველა+მე=ჩვენ; ირი+სი=ყველა+შენ=თქვენ; ირი+ჰიმ=ყველა+ის=ისინი.
[30] აქაც გადამწერის შეცდომასთან უნდა გვქონდეს საქმე. სავარ. isini ამოიკითხეს, როგორც chini.
[31] აქ შეიძლებოდა გვევარაუდა ათნ.-არტშ. "ჯარი" (პური, საჭმელი), მაგრამ, ვინაიდან ზმნების რიგშია, თანაც მყოფადი დროის ფორმის, უფრო მოსალოდნელია ბზარე (შევკმაზავ) → bzari → dzari. მაგ. ლუ ბზარე - ლახანას შევკმაზავ
